장음표시 사용
141쪽
i 14 SENTENTIARUM PHILOSOPHICARUM
intelligamuis , aut MMIexisse nobis videamur , quaenam retam
inter duas quasque intercedat, aut quonam modo complures quaedam , pro ea ratione , quam inter se servant, sim ad aliquam
aliam adsectae. Et distingui quidem forte poterit inter Iudicium atque sententiam, hoc sere modo ut iudicii nomine, cogitationis huiusmodi, qualem dixi, actus ipse significetur; cum flatus contra ille, qui actum hunc consequitur, vel hasisus mentis, quo de re quadam tale quoddam iudicium ferre, quoties incidit, ut id agamus, solemus, sententia potius adpelletur. Sed utroque etiam nomine, citra ambiamitatis aut obscuritatis periculum, licebit plerumque miscue uti Verbis autem expressa atque declarata mentis iudicia, Enunciationes vocari, vel Propositiones, qui quidem Dialectica rei a limine salutaverit, nemo ignorat. IX. Cum Iudiciorum vim rationemque inesse dicimus in relationibus intelligendis, quae inter res eas, quas cogitando distinximus, intercedere videantur iam latissimo sensu illud rerum nomen est accipiendum, pro quibusliber, quae dicuntur, cogitationum notionumve nostrarum obiectis. Dicimus autem obiectum notionis, id ipsum, quod
intelligit quisque dicit, quum inter id de quo iam cogitat, qualecumque fit,in ipsam hanc praesentem mentis iuncti nem, quae in illo considerando versatur, distinguit. Quo pertinet, quidquid vel ad corporis aliquem sensum, quem
externum vocant, refertur vel interno reflexoque animi
sensu subiectum intelligitur sive illud iam nunc praesenti sensu percipiatur; sive memoria repositum, phantasiae
ope, vel totum, vel ex parte quadam menti repraesentetur; sive etiam per eam, qua est mens Iominum instructa, facultatem varie atque varie res sensu hinc inde perceptas
cogitatione componendi, dividendi, transponendi, amplificandi, minuendi, sit a nobis ipsis, vel ab aliis effictum. Nam aue spectant non solum quae res ad substantiarum classem reseruntur a Philosophis; verum etiam, vel max me quidquid Accidentium, quae dicuntur, genere coni,netur velut actiones quaecumque, sive immanentes, quae
142쪽
dicuntur sive transitivae,in perpessiones, vires, inatus quilibet, labitus, qualitates quaelibet. Sicut enim substantia ad substantiam vario atque vario intuitu refer tur, ut, quonam modo si alia ad aliam adsecta, intelligatur; sic etiam, S potissimum quidem, haec substantiis Aee, dentia sive ea ad ipsam substantiarum, ad quae reseruntur, naturam inentiamque pertinere, sive iam alia quacumque de caussa in illas cadere videantur posteaquam sunt e gyratione in aliis aecidentibus, 4b iis rebus, quibus,
tamquam subiectis, quasi inhaerere vel adhaerere puta tur, distincta atque secreta, iam iterum comparari conferrique solent, tum alia cum aliis, ut quonam modo se habeant inter se invicem, intelligatur tum vero etiam cum singulis substantiis, aut aliquo substantiarum genere, ut quaeratur cadat, nec-ne, tale aliquid in eam, de qua
agitur, substantiam; , si cadat, quanam conditione, quibus rebus adiunctis, quo gradu c. sit illi tribuendum.
X. Relationum earum, quas inter res cogitatione d iunctas intelligimus intercedere, sunt aliae simplices& primcipales e quarum varia cum variis rebus inter se collatis complicatione, aliae magis compositae relationes exsistunt. Simpliciorum autem illarum4 principalium, inritias unumquodque mentis iudicium resolvitur, haec sere sunt genera: identituris, smilitudinis, coniunctionis, consecutionis. Nam in quovis iudicio, horum aliquid continetur ut, quas res cogitando distinximus, id est, tamquam duas, quarum ab ter non sit altera, conficieravimus, eas iam sorte inteli gamus non esse ipsa re distinetas, atque diversas, sed prorsus
unam rem eamdemque quoad eam saltem partem, quam
nunc potissimum spectamus aut vero, si sint diversae, ut intelligamus, unam alteri, vel ex toto, Vel ex parte, μmilem Ε quarum notionum, unitatis, diverstatis,4 similitudinis, complicatione quadam, cunctae fere illae noti
ne exsistunt, quae ad commune quantitaris genus reseruntur, velut numerorum, graduum totius, partium, 'uae
sunt alia generis eiusdem. Iam sive similia habeantur ea de
143쪽
quibus iudicamus, sive nilnus intelligemus iste, alterum alteri esse coniunctum, ut ambo ut i, isnum alteri adsit, ad illudve quocumque modo pertineat. Quod quidem relationis genus latissime patet. Intelliguntur enim alia aliis iuncta, primum, ea copulatione, quae ad spatium reis tur in corporeis substantiis obtinet, estque aut proxima.
immediata ut aiunt, quam vel eontiguitatem vel eontianvitarem vocamus, aut vero lateriecto tertio quodam inse
messio incitur. Alia tempore saltem iuncta hac vi ut, cum unum sensu praesenti pereipitur, percipiatur etiam ait rum, vel perciperetur certe, si eo quidem intendere se suum aciem vellemus, aut si tanta esset virium nostrarum perceptricium di subtilitas capacitas, ut omnium rerum iam eritium universitatem liceret uno intuitu complecti. Alia, .in hoc quidem genere frequentissima versantur hominum iudicii, alia igitur rursus ita inter se iuncta e pulataque intelliguntur, sicut actio quaedam, vel perpeiasio, vel habitus quilibet, aut agendi facultas, vel quaevis denique proprietas, aut qualitas quaelibet. omnino, sicut quodvis Aecidens pertinere dicitur ad subrectum agens . p. tiens, aut eo habitu, ea facultate proprietate qualitateve instructum. Quod si autem varia substantiis Accidentia inter se conseruntur, ea saepenumero hac ratione inter seiuncta intelliguntur, ut eorum duo vel plura in idem e
dum subiectum de in eo quasi copulentur. Denique est illa
ratio non minus frequens, qua duarum rerum inter se corulatarum alteram tempore anteeedere, consequi alteram inte
ligimus & id ipsum quidem sive proxime, sive aliis inte tectis. Quo in genere quemadmodum & in eo, quo rerum
diversarum in spatio coniunmio, vel exsistentia simultanea, continetur si sint res plures quae inter se conferantur, etiam hoc spectatur, quo oriane hae sese invicem excipiant. Ex eiusdemque generis cum caeteris complicatione exsistit mira relationum compositarum in quibus considerandis iudicia nostra versantur, varietas. Velut cum ea, quae sibi mutuo succedunt, conferuntur cum aliquo tertis,
144쪽
quod interea dum haec transeunt mutantur, dum hac ex parte tot res diversas, quarum aliae alias consequuntur. observare licet, illinc interim unum idemque .sibi quodammodo, de manet; aut cum duae rerum sibi invicem succedentium series in hac relatione ad se mutuo constitutae intelliguntur, ut partes vel membra quaedam unius
serie simul ex an cum certis partibus seriei alterius in quo etiam subtilius quaeritur, quonam cum membro eius seriei quae nobis notior est, quodvis membrum alterius sertiui simul ex ut e quibus sere complicationibus Umnes Temporum rationes exsistunt. Iam alia, eaque sane haud infimi momenti, complicatio relationum est, cum id, quod in una rerum succedentium serie observamus, confertur cum eo, quod in aliis, Γbus quodam modo casibus licuit observare, intelligiturque, initiis similibus, etiam consequentia ubique fuisse similia, & vicissim . Tum vero, cum consequens aliquod cum eo conserimus, quod est antegressum id saepe spectatur, quaenam res cum illa antece dente simul iunctae fuerint, sine quibus hoc consequens non fuerat locum habiturum quaenam aliae cum hoc cons quenti sint coniunctae, quae ne ipsae quidem adessem, nisi idem illud superius praecessisset item, qualesnam mutationes , qualesque res interiectae, ad eamdem seriem perintinentes, discerni potuerint inter eum, quem initio spectavimus, rerum antecedentium statum, atque hunc, de quo agitur, statum consequentem Quo fere toto genere, caularum physicarum, quae dicuntur, e quibus naturae phaenomen explicari solent, ratio continetur. - entis, vere nominatae, notionem habebimus, si rei'
cuiuscumque ortum cinitium reserimus ad substantiam quamdam vi agendi praeditam, quae substantia ante ad fuerit, quam res illa oriretur, mira quidem, ut haec non fuerit secutura, nisi antegressa esset actio quaedam, quae ab illa substantia, tamquam a subiecto agente fuerit prosecta. Denique, sive rerum consecutio, sive etiam coniunctio, conseratur cum vi atque potestate Naturae cuiusdam acti
145쪽
vae, cum intelligitur , nulla vi atque actione illius Naturae impediri potui e , quo minus eae res, de quibus agitur.
vel se mutuo consequerentur, vel inter se iungerentur, oritur notio Neresstatis , quam tali consecutioni coniunctionive tribuimus.
XI. Sed longum est, ac paene infinitum, complicatarum o nium relationum, quas inter res, infinitis modis varias atque varias, quas saepe inter se conferimus, deprehendere licet, exempla adferre, earumdemque originem usque ad simpliciores quasque relationes, e quibus illae compositae
sint, persequi. Quarum quidem generaliores,in quarum usus in iudieiis nostris serendis frequentissimus occurrit, in ea Philosophiae generalis parte non minus iucunda illa quidemin fructuosa, quam subtili atque difficili, pertractantur, quae felicibus auspiciis, ex quo signa praetulit cκius, in Scholasticae Omologiae, quae dicebatur, i cum a sapientioribus Philosophis est suffecta. ' Quae quidem disciplina, inmotionum communit Timarum maximeque generalium origine explicanda occupata quamquam a plerisque adhuc ei Philosophiae parti, quae etaphysica vocatur, adscribi consueverit, atque separatim a Logicis institutionibus, inuidem post has tractari vere tamen ad ipsam Logicam disciplinam tuerat reserenda. Quod pra clare iam dudum acutissimus LocκIus viderat; cuius comstium nuperrime demum EDERus Vir Clariss perspecte secutus in hoc est, quod non modo a praeceptis psychol gicis , de viribus ad intelligendum homini datis,4 deis tionum nostrarum origine, Logicarum Institutionum initium secerit; quod ipse in libris ante editis, alii ante eum secerunt 3 sed quod etiam ipsum hunc de Rela min
i' Quam Ideologiam,mentioris memoriae philosophi, haud inepto sane nomine, adpellarunt.J Nuper adnotatio auctoris. γ Inter quos eminet Vir humanioris omnis divinaeque doctrinae
laude eumulatissimus, IO AUG. ERNEsTI, qui, cum in Inuua
Doctrinae Solidioris primus hoc ausus esse sibi videretur . ut Psycholosiam cum Ontologia Logicae praemitteret, id propterea
146쪽
bus locum ei capiti Institutionum Logicarum, quo de Iudisus agitur, inseruerit a Cum enim ex iis, quae dicta sunt. intelligatur, duabus quasi partibus omne constare iudicium;
una, tamquam Mauria, quam tractet mens, cum serici dicium, quae materia continetur rebus iis, quae inter se cons
vinetur; alterii parte, tamquam ipsi Forma iudicii, quae nimirum in his relationibus percipiendis inest 3 consequitur, perceptis iis, quae de rerum singularum notionibus, ea-
factum a se esse in Praefarione monuit, quod illis scientiis pii eipis inessent omnis Dialecticae disciplinae. FEDERus in Iassistitionibus Loguis ipso hoc anno Latino sermone editis. Multa etiam ad hunc loeum spectantia , haud infelieisueeessu, Institutionibus suis Logicis immiscere tentaverat CHR. Auci. CRusIus, vir ptaoclare sane,' longe quidem melius . quam a plerisque vulgo, qui non ex professis scholae optimi Viri dum viveret, adhaererent, existimari solet, de compluria hus Philasopbiae partibus promeritus cuius quidem, quas modo nominavi, Luteae Dinturiones, Germanice hae inscriptione editae, Weriisse.iffieis undavis si eis do men hiaeben Em
tinninis multa praeclare monita atque praecepta continent quae frustra alibi quaeras. 3 Cum autem fiat plerumque, ut earum rerum, quarum relationem mutuam vel quaerimus vel iam percepisse nobis videmur, alteris utram prae caeteris in animo habeamus, de qua potissimum iam hoe seire iuvat, quaenam relationes huic rei cum aliis intercedant, aut quaenam aliae res in certa quadam relatione proposita eum Me re fini constitutae hoe spectantes Dialectici, aliam quamdam partium Iudicii vel Enunciationis cuiusvis distributionem e u intuerunt. Primam enim partem secerunt eam ipsam rem, aut eam orationis partem, qua significaretur ea res, de qua potissimum quaereretur quam partem Subisaum Iudicii vel Propositionis
voraverunt. Alteram . quam constituunt, partem, Praedicatum
vel Ateri eum nominant, deriniuntque id, quod risubiacto istas Dinaris vel negaris; ut hac quidem parte simul altera res eogit tioni nostrae oblecta, quae cum subiecto propositionis consertur,fimul ipsa relatio, quae inter has res intercedere intelligitur, contineri videatur. Ita fit, ut non facile intelligi possit, tertiae, quam adiicere solent, parti, quam copulam vocant, de qua etiam ieiune admodum inconstanter praccipiunt plerique, quinam sit Iocus relica .
147쪽
33 SENTENTIARUM PHILOSOPHICARUM
rumque origine e sensus sive corporei, sive interni, perinceptionibus repetenda, praenoscenda sunt hunc locum de rerum Relationibus, in quibus percipiendis propria vis Iudiciorum inest, bene perpurgatum esse expeditumque debere ei, qui de sententiarum Veritate iudicanda generalia quaedam, eaque non minus firma, quam dilucida praecepta cognoscere voluerit. XII. Iam sicut quaerere de re nulla possumus, nisi cuius notionem aliquam mente anteceptam habeamus, notionem autem nullam, ne fingendo quidem, insormare Valemus, nisi quae vel talis omnino, qualem eam concipimus, sit sensu quodam ad nos delata, vel ex iis notionibus, quas per sensum accepimus, sit componendo, dividendo, transponendo amplificando, aut harum similibus mentis operationibus, essicia; quod quidem ipsum negotium suscipere non possemus, nisi ipsius compositionis, divisionis, tran positionis c. exempla atque specimina ex aliis rebus, quas antehac observare licuit cepissemus sic numquam in aniamum nostrum haec intrare potuisset cogitatio, ut quaerere.
mus, qua ratione rerum earum, quarum notiones habemus,
se habeam asiae ad alias, aut quonam modo sint aliae ad alias adfectae; neque vero, vel fingendo, relationem ullam inter duas res quascumque, quas separatim cogitamus, intere dentem possemus intelligere nisi quarumvis relationum, quas mente concipimus, aut de quibus quaerere subit, primae quaedam notiones cinchoatae intelligentiae aliquo quasi sensu fuissent menti nostrae oblatae. Siquidem sensum, quatenus hoc nomine subsidium aliquod ad rerum cogniationem a natura nobis datum fgnificatur, notum est omnem dici facultatem, qua instructus est homo ad percipiendas. e rerum obiectarum occursu, eiusmodi ideas notionesque. quas ipse per se, propria virtute, nullo modo fingeret tuerat animus, quasve numquam informare potuisset, nisi fuerint ad eum cum patientis magis atque accipientis viscem, quam agentis aut efficientis aliquid sustineret, delanae. Quare, quemadmodum complexarum quarumvis, quas di-
148쪽
Cunt, notionum vis atque origo hactenus explicari posse censetur, si & simpliciores, e quibus hae concretae sint, notentur ideae, atque modus indicetur quo sint illae in unam iunctae; ipsarum autem simpliciorum dearum, quae sunt quasi elementa compositarum, neque vis neque origo aliter explicari potest, nisi ut ad proprium cuiusvis sensum
provocemus sic eo sieruiorum relationum notiones poterunt eae quidem, si id studiose agamus, in simpliciorum notiones relationum resolvi, & ipsius etiam complicatio. nis ratio exponi sed simpli oris cuiusque relationis cuius generis sunt eae, quas supra nominavimus) vim atquem tionem suus quemque sensus docere debet, verbis quidem
apertiorem virioremve reddere nemo potest. 1XIII. Nimirum quum non tam in rerum singularum ideis rapiendis, quam in ip i his, quas diximus, relationibus,
quae inter res quasvis quas separatim cognovimus, d prehenduntur, pernoscendis, maximum, paene omna momentum insit, quod habent notitiae nostrae ad omnes
I Faciat, euilubet, periculum; Ideat, ut ho utar, relationis eius, Mam --ἀλ- adpellamus, unde habeamus notionem p . quaenam eius vis sit atque ratio, explicare conetur. Iam
videbit hoc, primum, quod supra S. VIII. ymonuimus, duabus
rebus miribus propositis sive eae sint ex earum genere, quae eo ore sensu subiectae sunt; sive ex earum, quae interno sensu mentis in se ipsam reflexae percipiuntur neutra harum peti spectata fiminiussiris rationem contineri; neque vero etiam ex utriusque rei, aut partium quarumdam qualitatumve quas in iis discernimus , notionibus inter se iunctis compositam esse hanc, quam satis clare animo perceptam habemus, simiairussinis notionem; seet ex illarum rerum inspectione eollationeque notio hae menti nostrae fuerit oblata. Tum vero, quaeumque definitione tentaverit hanc Amiluudinis notionem evolvere aut declarare videbit, nullam inveniri, in qua non ipsum illud, quod declarandum suscipitur , tamquam cognitumin sua cuius que observatione pereeptum, supponatur. Quod argumenti saritia est, non posse istam notionem in alias simpliciores resolvi, neque eam posse in animo cuiusquam hominis inlatiniri, nisi qui eamdem proprio sensu perceperit.
149쪽
r, SENTENTIARUM PHILOSOPHICARUM
universae vitae usus sapientissimo benigni imoque comstio prospectum est ab opt. Max naturae nostrae inis versae Auctore ut ad percipiendas rerum invIDudines , coniuactiones, conseu nes, in quae sunt aliae Relati nes, quarum cognitio nobis usui esset futura, naturalem quamdam vim sensumque haberemus, atque ad primas harum relationum notitias intelligentiasque capiendas ab ipsa natura instrueremur & quasi manu duceremur. Quae ubi facultas primum explicare sese coepit, atque usu, qui iam paene sponte sequitur paulisper confirmari; tum vero, Iidi etiam accedunt stimuli atque invitamenta hinc ipsa voluptas, quae comitatur relationum illarum, simpliciorum primo, tum etiam magis atque magis complicatarum, e gnitionem, illinc , utilitatis spes ex ista cognitione in ubiae usus redundaturae quibus incitamur impellimurque, ut quod ad nos erudiendos ipsa instituit inchoavitque natura, id iam nostra opera atque studio perficiamus. Quare in hoc iam incumbere parvulos videmus, in quibus vix primae scintillulae divinae illius facultatis exarserunt, ut rerum quarumvis solitariis atque abruptis non sint contenti notionibus; sed quidquid videant aut percipiant, id quam habeat cum aliis rebus similitudinem, aut quaenam res alia snt huic renuinctae, quid praecessem, quid δε- ouatur, nolint ignorare a quibus smplicioribus crassi ribusque ut sic dicam relationibus paulatim ad subtili res atque complicatiores exquirendas pernoscendasque non progrediuntur solium, sed etiam acerrimo saepe studio adidoreque abripiuntur. Hac igitur ratione instituti, quum variarum, quas hinc inde in rebus obiectis deprehendimus.
relationum notiones cepimus, easque memoria tenemus;
non iam id solum nobis curae est, ut, quas relationes deinceps deprehendimus percipimusque vel in iisdem rebus, vel in aliis considerationi nostrae subiectis, eas similiter
notemus atque teneamus sed etiam, si quam nos quaes-vimus relationem inter duas res propositas, aut ex ana
logiae ratione exspectavimus, aut si quam alii deprehem
150쪽
disse sibi videntur aut videri volunt eam igitur relati nem si nos, rebus ipsis inspectis & adtente consideratis non deprehendimus, id ipsum ita memorabile nobis saepenumero videtur, ut ex prosesse illii adnotemus, atque ipsam etiam hanc absentiam eius relationis, quam quaesivimus, pro quodam relationis genere habeamus. Ita fit, ut, cum Aormamia essent prima nostra Iudicia, iam non solum examia non minus stequenter exsistant; sed etiam ut multa saepe iudicia, quae proprie sunt ex negantium genere, iis deinceps verbis efferantur, ut assirmantes esse
enunciationes videantur. Istis ita praemissis, proxima oeeasione de Merio Veri sua
recto subirium mentis timanae subsessiorumque ad cognoseendum iussieandumque O mirer tenendum in quoque tenere Verum nobis neessorum, disputaturus erat harum Commentationum au
ctor eruum, per novi muneris rationem de improviso sita demandati ad aliud studiorum tenus tractandum cocendumq- subito avocaretur lDj9jligo b Corale