Compendium naturalis philosophiae. Libri duodecim de consideratione rerum naturalium, earûmque ad suum creatorem reductione. Per fratrem Franciscum Titelmannum ..

331쪽

LIBER I x. Is Steporis namque qui per viam transit odorem percipit suo a- ,

culo odoratu,quem nequaquam sentit hominis olfactus. Ac iuxta hunc modum & de aliis sensibus intelligedo venit. si quid

aliquando simile dicatur, videlicet aliquem ex eis meliore aut

pei sectiorem inueniri in bruto quelibet quam in homine. CA P. XVII. Non oportere odorε realiter ad organum usque diffundi.

E evaporatione autem illa dc essumatione per quam D diximus odoriferum immutare olfactum,an debeat fieri usque ad organum olfactus quaestio est similis illi que prius de sono & motu locali aeris facta est, an debeat .vsque ad organu sonus per motu deferri.Quare proportionabiliter de hae fumali exhalatione dicendum videtur, quoad- modii illic de soni per motum localem aeris diffusione: videlicet non esse necessarium , usque ad organum olfactus realiter diffundi odorem per evaporationem, sed sufficere,quod . per locum propinquum odorabili realiter per evaporationem diffundatur odor, qui deinde in medio suam specie fundit .sicque per suam speciem ad organum usque pertingit. CVidetur autem hoc manifestare experientia, quoniam animalia quaedam ad maximam distantiam dicuntur odorari, ita ut rationi consentaneum non videatur,a corporibus ipsis odorabilibus in tam longum spacium fieri evaporationem. Quod autem in loco propinquo odorabili fiat realis euap ratio, similiter probat experientia: quoniam si quis transeat per agrum valde odoriferum, quando maxime odor viget. sentiet se realiter quasi impleri per evaporatione fumositatu, quas intra se suscipit. Eluxta que modum illi qui iuxta cibos Proximi versantur coqui &culinar ij.ciboru odore pleni dicatur.Vt pletuque etia de delicatissimis ferculis vel nihil vel pa Culinarii ru admodu valeant manducare:quod Meo fieri videtur quom quare paniam intus existes prohibet extranesi. Qtio autem pleni sunt, tum editanis fumositatibus eiusmodi ciborum, quas per olfactum &per respirationem intra se suscipiunt. propter crassam evaporationem,quae fit decoquente igne. ac resoluente abundanter vapores, atque exhalationes a cibo qui coquitur.

IAd eundem modum qui in penu plenum odorifero vino

332쪽

mplex idor aruli modus.

ingrediuntur, mox se cuasi impleri senuinit, adeo ut nonnu- quam velut ebrii appareant egredientes. Qua vero a longo tantiim cibi vel potus Odorem percipiunt, eos non lic implexi experimur , neque ullum ex Iongo odoratu accipere fastidium imo accenduntur magis & an betam, ut diu odore perceptum commodum cibum tandem accipiant. Vnde argumentum sumitur, quod nullam in se substantiam odoriferam per evaporationem susceperint, sed specie tantum sint odo in alleci I

CAP. XVII l. Ie De diuersitate olfactim , di organi eius varia dispo Otandum vero quod non idem est in omnibus o-N dorandi modus.Quaedam enim sunt quae per respirationem odorant, alia vero absque respiratione.

Homo enim di caetera animalia in quibuscunque ei respiratio, non odorant nisi per respirationem videlicet Iier attractionem aeris. Cuius causam atagnant ex parte organi ol- Dctus, ouod in animalibus respiratione utentibus coopercula in modum ossi i est munitum, ut nihil postu ad caruncu-Ias illas in quibus situs est olfactus Pertingere nisi opercula illud leuetur & quasi ostiolum aperiatur . quod fit per alti actionem aeris, non utique per os, sed Per nares. . GMonstrat enim hoc experientia, si tibi sos quantumlibet

odoriferias ante nares teneatur, nunquam eius odorem percipies ab organo donec aerem contines absque respiratio ne, aut donec tantum per os rei piras: nili videlicet per nares aerem trahas ad apertionem Operculi, sicque sim fit cum aere attracto odorem ipsuna vel odoris.speciem ad orianumclfactus adducas. Sunt autem alia animalia quae olfactum habent & tamen nequaqsam respirant. Vt pisces. apςs I licae, de Dimicae. De his enim experientia certissima i nstrata quod odoratum habeat. Nam muscae de longe ad escam verri ni odore allectae. Apes vero flores an ad mel exugendum conuenientes sint, an minus, Odorant discernunt. αvidetur, quo sensu alio id faciant.Ez formicas manifesti si me eximitis videmus ad apothecas rerum dii , conscende- Ie in multo numero, sola allectas odoris dulcedine. Haec

333쪽

tamen omnia non respirant. Necesse est ergo alium esse modum in his animalibas olfaciendi,quam si in respirantibus. Pio cuius notitia aduertendum est quod sicut animalia uo omnia eundem habent modum videndi, sic nec omnia eundem habent modum odoraul. Quaedam enim animalia oculos habent molles. Et huc palpebras habent,quibus molles oculi obuoluuntur S Operiuntur, ut claudi possint neque semper pateant.bi enim operculum no haberent, molles eorum oculi facile susciperent laesionem. Molle enim facile suscipit laesionem nisi aliquo munimento defendatur. Quaedam vero animalia duros habent ocu los,in modum cornu aut solidi vim. Et his operitarentum palpobraram natura non contuli neque aliauid quo claudi Possint, sed patentes semper esse perim sit. Nam propter duritiem non est eis periculum laesi, tus. Illis autem mollibus Oculis non semper praesentibus sunt neque ea posti colores .neque percipi possimi ab eis nisi re-tielato operculo, nisi palpeoris disiunctis. Qui autem nullum .habent operculunt emper sibi expositos habent colores, neque ullius egent operculi ablatione ut videant. Elta sane se in odoratu dicendum mi alia illa quae respiratione uti in-tur olfastum habete a natura reconditum M operculo clausum: quare non nisi huius ianuae apertione recipiunt odores. Fit autem hoc aeris per nares attractione. Caetera vero animalia nullum habent huiusmodi ope ubi Di propter quoa semper praesentes sibi habent semperque expositos odores, neque operculi reuelatione indigent. Possunt ergo absque respiratione odorare quod non pollunt priora animalia respirantia. Ex quo consequitur .animalia respirantia in Vira non posse odorar e,cum illic nequeant fieri respiratio. Pisces ta--naen in aqua id possiliat, eo quod respiratione non habeant

opus.

Pe gustuor eius organo. Vstus inter exteriores sensus quartum locum' obti-G nens,lapores discernit,in lingua habens suum orga- iri num.Non tamen linguam totam sed nerit una qui inhngua latet absconditus. eter usu ,caro i a Porosa lingui, Quorum

a irenta

334쪽

ilium Sc quaeneruum operit & abscondit,medium est per quod fit gnobiectum. statio.Habent enim gustus & tactus hoc sibi peculiare quod

medium habeant coniunctum, quoniam videlicet organum ipsum & medium , simul lunt in unum corpus de in unum membrum composita.Sensus autem alii de quibus iam ante determinavimus,medium habent extrinsecum, aerem scilicet

vel aquam,per quam species obieet i ad sensum defertur. Ad hoc ut fiat gustatio,non sufficit,quod prope adferatur ob: ectuin,id est,sapor , vel lapidum aliquid: sed necesse est quod tangat carnem linguae, atque in eam suam imprimat speciem quemadmodum non potest fieri visio coloris , immutato aere & impressa in eum sua specie. Quemadmodum enim in se habet aer ad colorem in ordine ad visum , ita sapor ad carnem linguae,in ordine ad guitum. Quomodo aurem color ut in medium aerem suam imprimat speciem, requirit illuminationem,sonus vero aeris motum,& odor eu

porationem ita sapor ut linguam immutet suamque speciem saltu, in stam iiDprimar,requirit hun oris saliuaris conuinctionem.

quo sum Op0xxςx ςnim sapidum coniungi dc commisceri salinari hu- eonti ai Roxi,qui natura semper est circa linguam, ut immutetur animali. g'six' -Vnde quando in febricitatibus nimia siccitate humor

iste deficit , aegros ipsos nullo videmus oblectari sapore. Sunt enim eis omnia quasi insipida, propter ariditatem linguae & humoris defectum nisi sorte aqua aut fructus aliqui, qui secum humiditatem adferunt,aliqua ex parte suppleant

saliuaris humoris ossicium,Cum vero saliuam aliqua amaritudine contingit esse infectam.male iudicat lingua, dulce reputans amarum,propter infectionem saliuae. Est autem saliua ab omni sapore denudata, ut commode posset omnem saporem discernere.Non est autem saliuaris iste humor proprie medium gustus,quemadmodum neque Iumen medium est visus,neque evaporatio medium est odoratus. Sed est conditio quaedam obiecti,requisita ut conuenienter sensum immutet,& tale quiddam,sine quo obiectum nequit immutare

sirum organum

it CAP. XX.i Q Quomodo gustus est quidam tactus,& nihilominus secunisium veritatem diuersa Potentia.

335쪽

LIBER IX. IIIVM autem sensum gustus, dicit Aristoteles admo- Gustus H dum certum esse in hominibus , quod sit quidam ta- ς xctus.Tactus autem certissimus & optimus est inho racius. minibus,quemadmodum posterius declarabitur. Vetum de huius dicti intestigentia dubitare solent an senserit Aristotelas,secundum rem vere eundem esse sensum tactus , & gustus, neque realem esse ponendam diuersitatem,an secundum

similitudinem potius id debeat intelligi Est autem secundum

hoc plobabilius,ut tantum secundum assimulationem quandam dictum intelligatur,quomodo statua hominis interdum appellatur quidam homo. Unde non simpliciter ait, gustum esse tactum sed quandam tactum, tali nimirum adiecta diminuente particula,quomodo statua hominis quidam homo dicitrer,non simpliciter homo. e Consistit autem similitudo bo in eo quod supra te uius,quod sicut gustus habet medium coniunctum cum organo,sic & tactusalem quia viriusque organum ponitur neruus. e secundum Veritatem tamen probabilius est ponere duas distinctas potentias, quarum una per se percipiat saporum distinctionem,altera qualitates tangibiles caliditatem.frigiditate,&c. Cuius est argi mentum quod in lingua dicunt Medici posse laedi gustum absque hoc quod laedatur tactus. Et cum defectu saliuaris humoris lingua no percipit sapores,tangit nihilominus, & qualitate, tangibiles nihilo peius percipit. Videntur ergo secundum rem distinctae esse potentiae, quarum una laeditur vel impeditur absque altera. sunt aurem saporum mulxx0ς vat i sust, ctes,que m ad modum & colorum.Est enim sapor dulcis & a i. Vmarus,qui sunt sapores contrarii.Sunt praeterea sapores alii, Pinguis,salsus,austerus acutus,acerbus.acidus & alii quidam quos Aristoteles in lib.de sensu & sensato secundum analogiam & comparationem ad colores extrertios atque medios accipiti

CAP. XXI. CDe tactu & eius organo.

Nier omnes sensus exteriores nouissimus est ta-I ctus, ut omnium materialissimus atq; crassissim'.

De cuius organo dixerunt aliqui, quod sit iuxta

336쪽

cor proportionem habens qualitatum tangibilium. Sed experientia docet,sensum tactus per torum corpus esse.expansum,ac proin8e etiam eius organum. Ubicunque enim de in quacunque parte inuenitur Operatio alicuius sensus, illic de potentiam talem adesse consequitur:& ubi potentia adest, oportet ibidem esse & organum eius: quemadmodum si visionem experiremur in pede oporterit&lillic potentiam visiva constituere simul& oculum,aut aliud visui argamina preter oculum assignare.Quia ergo tactionem fieri experimur per c. nam a corporis membra accirco & potentiam tactivam de organum ipsius consequens est per totum corpus fateri expansum. CEst autem eius organum,non caro, ut quidam existimauerunt.Nam tangibile immediare applicatum carni lini rutat tactum Mod non faceret, si tactus organum esset caro. Est enim marinia seu propositio ab omnibus vera con

Sensibile positum supra sensum nequit efficere sensationem.

Vnde si caro esset organum tactus,non posset tangibile apprehendete absque medio sibi applicatum.Neruus ergo qui carne vestitur,ipse est tactus Organum,qui per omnia mem' bra expansus,animali dat in omnibus partibus tangendi potentiam.Caro autem neruo huic pro medio est,neque requirit aliud.Tangibile enim c rnem contingens . per eam quali alis tangibilis speciem transmittit ad neruum tactilium,ibique fit tactio e obiectum autem tactus est qualitas tangibi' lis,hoc.est caliditas:frigiditas, humiditas, siccitas, graue de leue, asperum N Iene,duium & H Olle, viscosunt & frangibile, grossum S subtile. Omnia enim bῖc sensu tactus percipi inuti Principaliter tamen quatuor Primas qualita: es , sub quibus aliae coim prehenduntur.

e Tactii momni animali donec vivit esse necessarium. Nuenii intur autem in hac senili tactus multa singu--i I laria quae non ala summabis iam deter inatis lentibus. Primum enim tactus soliis omnI animali in-

semper quandiu vitra ut insit necesse est , neque potest

337쪽

LIBER IX.

esse animal sine tactu, neque potest aliquid habere tactum

quod non sit animal. Vnde solus tacitis adesse anain alis requivitur. Caeteri vero sensus ad hehe esse, ut declarat Agilti viri- Arist. v. mo cap. 3.lib. de anima. Visu, enim inquit additus est ani- de anima. mali, quo vitam in aere aut aqua aut aliqtio perspicuo sibi vedicet Auditus quo ei aliquid indicetur. Odoratus quo Odorea longe percepto ad alimentum se conuertat. Ut istus quo tu

cunila se si alimentum & triste refugiat . Haec autem omnia 'ad eue alii malis non faciunt sed tantum ad bene esse. Et v risimile est.quaedam esse imperfecta animalia in quibus nec gust' quidem reperiatur, utpote tei rae affixa aut in alimen- tussio perpetuo natalia.Nam cum speciali nullo egeant ci- ,sufficiatque eis in quo perpetuo natant,aut cui assi xa sunt non eis gustu est opu1,quo alimentum secundum saporem disternant, sed tactus eis lassicit quo alimentum Percipiant. iust us enim illis conuenit animalibus quae cibit vi habent dic quirere atque eligere per saporis diiudicationem , d alium

quidem occurrentem ut noxium relinquere atque respuere, alium vero ut salubrem.&conuenientem admittere atque deglutire, aut non occurrentem diligenter venari. Quod si in liquot locis Aristoteles videatur contrarium dicere, esse vi- m cidelicet actuiti &gustum omni animali necessarios, gustus J'' inproprie accipi debet,secundum quod tactus ipse ut alimen i e '' ri Perceptiu ,gustias quidam in elusinodi imperfectis animalibus appellatur. ERatio autem quare sensus tactu, sit otti P ' ni animali qnam diu est simpliciter necessiarius bri est, qui a - μ' 'tactus sequitur proportionem & harmoniam qualitatum primarum animali omnino necessiariam: quam harmoniam uatim dissolui aut destrui contigerit, ipsum quoque animal mox interire necessie est,simul cum sensu tactus proportione illam consequente. Et quandiu manet in homine harmoniata quatuor primarum qualitatum sufficiens ad vitam con-Ieruandam, tam diu neque tactus destruitur. Pariter ergo Ruita & tactus in animali ex eadem causa deficiunt. M m autem sensuum nullus proportionem illam primarum qualia eatliminecessariam animalis subsistentiae consequitur. Nam qua is omnes sensus in quodam contemperamento , di in

quadam proportione rect E dicantui consistere,ita uti illa dis Muta harmonia,dissipata sit potentia illa sensititia qui et ea

338쪽

consequebatur quemadmodum visus destruitur contemperamento illo quod in oculo est dissipato potest tan en manere illa praecipua oc prima harmonia primarum qualitatum,que ad animalis vitam conseruandam requiritur , disolutis aliis contemperamentis. Itaque fit, ut absque ceteris omnibus sensibus possit tactus solus in animali persistere.

Quare tactum naturae author per totum corpus voIuit ex Q Pandere prae omnibus aliis sensibus. X hoc vero simul ostenditur,debere necessario per E totum corpus ei pandi sensum tactus. Quomodo enim proportio illa dc harmonia qualitatum prima rum vitae animalis necessaria,nulli membro debuit abesse. ita neque tactu potuitvllum membrum destitui. Quemadmodum si per totum corpus idem esset illud cotemperamentum quod est in oculo,ad quod consequitur visus indubie consequens esset, per singula membra diffusum esse sensum visus.

st autem singularis etiam necessitas, ob quam debuit tatura x ς ψ eius non in v n liqua parte tantum ut caeteri sensus specia-Pςx LQ p te in habitationem accipere sed per omnia corporis membra totum ςx' disAn 3i.Videlicet quia excellentiae qualitatum tangibiliu id Pδnditi ipsae tangibiles qualitates, ubi in excellentia fuerint,per sonatae sunt corrumpere ipsam animalis vitam.Caeterorum aut tem sensuum obiecta quantumcunque excellentia, non sunt l, t per se corruptiua animalis, quanquam ipsum suum sensum valeant corrumpe re,ut verbi gratia excellens lumen cadens super oculum,non potest animal interficere, quanquam possit visum indisponere,imperficere, aut penitus auferre . item sonus quantumuis vehemens non potest animal interimere per sese quaquam auditum possit obruere perturbare, aut porricere.Nam quod nonnulli graui sonitu tonitrui inueniuntqr subito deficere. non ex seno est, sed ex vehementi percuta hone, vel ex fulminis aduenientis virtute, aut consimili m dc Neque odor, neque sapor in quantacunque sit excellentia. per sese corrumpit animalis vitam. At vero ercellens caliditas

aut frigiditas, acillime animalisvita aufert Ppria sua actio re. Ilam vcro,si in una tanta parte fuisset re positus sensiustamis,non esset a natura susscienter prouisum animalis v

339쪽

i ercum passim occurrat & in omnia in Ebra corpo is offerat sese tangibiles qualita:es,quae per suam excellentiam a partibus illis, ubi tactus non esset,sacillime animali inducerent corruptionem. Quemadmodu exempli gratia si lumen excelles imaginemur per sese corruptiuum esse vitae animalis; non habeat autem homo nisi oculum potentem percipere tui .ene hoc posito,si oculus tantia in una parte corporis habeat loco. contingit animal ipsum facillime interire cu videlicet a tergo vel a pedibus lumen tale excellens non aduertete oculo3 animal corripueriti. eritquela adsumptum animal, prius quae percipiat oculus correspondentis qualicatis excellentiam. QRect E ergo ad animalis viti conseruanda naturae aut horta sensum tactiis per in ubi a omnia ex id, lit, ut nusquam quicquapo iet corruptiuu occurrere,quod no statim deprehendere-rur,deprehensumqtie pro quili caueretur,aut fugeretm. Ce- roru aure sensuum nultu obiectum per se a filiau est,n: si parte illa in qua sensus talis positus .ea; ut color & lumen quatenus visibile non agit nisi in oculis,dc soniis non nisi in aure,&ita in caeteris: propter quod iussicit pro totius corporis com ditare, unicu esse membra in quo tales sensus habeant sui sede, Sc ad quod obiecta omnia diiudicanda perferatur.Qua litates autem tangibiles in omnem partu corporis aeque sunt activae, neque determinatum aliquod membruspectant, Ide3que prouisum oportuit animali ex omnx parte ,& undique vigilem adhibeti custodiam.ne alicunde subito ab excellenti

qualitate arreptum ante te in pus . ccideret.

CAP. XX l III. GTactum non penitus esse denudatiun a primis qualitatib'

sed tantum ab earum excellentiis.ci Llud quoque in tactu peculiare est,nec ulli aliorum sent I suum coniueniens.quod ipsius solius orgamima qualitati: tibus illis quas habet sensus, pro obiectu non est denudatum ,Cxterorum enim sensuum organa ut supra ostendimus nihil eorum quς ipsi percipiunt. actu habe ut oculus ab ornintestic plora de lumine proprio libet: aer nasuralia orgam audiu sub omni Pprio 2m: organum.olfactus ab omni

rς, Hui' adtu tactus organu no videtur esse a primis uualitatibus denudato,quoma viradictu est) primarum qu citatum

340쪽

E E sENSIBUS EXTERIORI Bus

contemperam enimn & harmoniam consequitur, Oportet ergo qualitates aliquo modo in ipso organo tactus inueniri. videlicet lecundum contemperament una,& mediocritatem quidam. Ab excellentiis tamen qualitatum tangibilium: ipsum denudat uti, esse oportet. Ad hoc enim tactus datus est animali, ut per eum percipiat excellentias qualitatum tangibilium, quas non posset percipere, si ab eis non haberet situm organum denudatum. Atque in hoc non omnino ab aliis sensibus dis onat Est enim eius organum sic denudatum a suo obiecto quoiodo ipsum perceptibile est a sensu. Nam tactus qualitatum primarum secundum suas excellentias est perceptiuus. Eas autem secundum hunc modum, id est secundum excellentias organum ipsius non habet,sed tantum secundum m

' dicctitatem dc contemperationem.

CAP. a XXV.CQii id fiat ut molles carne, tactus sint melioris atque inani melioris ingenii: contrario autem in duris. X hoc autem quod tactus dicitur confugere ex pro E portione primarum qualitatun , consequitur quantom homine fuerit tactus melior, tanto D .eliorem debere esse illius hominis complexionem. Ac rursum,quia iiixta corporis bonam complexionem est qualitas ingenii, fit ut ex bonitate & pracellentia tactus,recte etiam argui possit bonitas vel praecellentia ingenii. Propter quod Aristoteles libro secundo de anima,in capitulo de odore, ex praecellentia tactus arguit hominem esse animalium prudentiisi inu. Quoniam enim homo ut ipse ait,& veritas confirmat certistin ii habet tactum atque in hoc uno superat atque euincit caetera animalia,cum in aliis sensibus ab animalibus quibusdam superetur. hinc fit, ut homo animalium prudenti stimum cognoscatur.Siquidem ex tactu,mentis aptitudo vel ineptitudo , id Molle, est,ingenti bonitas aut prauitas deprehenditur. Duros enim

carne ad carne,mente hebetes & Ineptos .molles vero,bene aptos esse dipti nicte. cimus.

Eins quidem Aristotelis dicta ita possunt intelligi. Ingenii enim aptitudo consequituri nitatem complexionis oebonum contemperamentum humani corporis, eo quod corpus humanum sit animae in suis operationibus instrume

rum. unumquodque autem operans csteris taribus melius